W istniejącej literaturze można znaleźć różny sposób definiowania pojęcia sensu życia. Na przykład,
Poczucie sensu życia to niezwykle istotny wskaźnik zdrowia psychicznego, którego deficyt może prowadzić do wielu zaburzeń oraz braku motywacji do podejmowania trudów dnia codziennego. W konsekwencji może spowodować dużą obojętność, prowadzącą do rezygnacji z życia, zarówno u osoby dorosłej, jak i młodzieży [3, 4]. Wielu autorów, zwłaszcza związanych z nurtem psychologii humanistycznej, sygnalizuje znaczenie poczucia sensu życia u nastolatków [5, 6].
W okresie dojrzewania i dorastania pojawia się wskazywanie sobie odległych celów i podejmowanie intensywnych działań zmierzających do ich realizacji. Różnią się one w zależności od warunków, w jakich młodzież żyje. Formowane są nowe rodzaje motywacji, zmianie ulegają treści i organizacja przeżyć uczuciowych. Występujące w tym czasie trudności dotyczą m.in. nadania sensu własnemu życiu.
Poszukiwanie własnej tożsamości związanej z poczuciem sensu życia składa się, według K. Obuchowskiego [7] z trzech faz:
Faza identyfikacji – utożsamianie się z zewnętrznymi wzorami.
Faza kosmiczna – oderwanie od rzeczywistości, roz/mach, chaos w poszukiwaniu celu i sensu życia.
Faza dojrzałego sensu życia (późna adolescencja i lata dalsze) – umiejętność określenia siebie i sensu swojego życia. Faza ta kształtuje się stopniowo, w okresie dojrzewania płciowego i dorastania.
Zadowolenie z życia, jako poznawczy komponent subiektywnego samopoczucia, zajmuje wiele uwagi naukowców w dziedzinie psychologii pozytywnej [8, 9, 10]. Niektórzy z nich podkreślają wpływające na zadowolenie z życia czynniki kontekstowe, takie jak: stosunki społeczne, dostępność zasobów materialnych i religijność [11]. Zadowolenie z życia jest określane jako subiektywna ocena poznawcza życia jednostki jako całości [12]. Zadowolenie z życia i szczęście są wskaźnikami subiektywnego samopoczucia, które jest jednym z głównych aspektów zdrowia psychicznego [13], ale także fizycznego. Ludzie zdrowi wydają się być bardziej usatysfakcjonowani i szczęśliwi niż ci, którzy cierpią na choroby fizyczne [14, 15].
Z pojęciem zdrowia subiektywnego, zaproponowanym przez C. Ry= [16], łączy się koncept dobrostanu (
Nierówności społeczne w zdrowiu są podstawowym elementem społecznych badań epidemiologicznych, a status socjoekonomiczny (SES) jest ściśle związany ze zdrowiem [18]. Znaczenie statusu socjoekonomicznego zostało omówione w wielu pracach i znaleziono potwierdzenie w wynikach badań, że FAS wiąże się zarówno z pozycją społeczno-gospodarczą (SEP), jak też różnymi wskaźnikami zdrowia [19, 20, 21].
Biorąc pod uwagę, że zadowolenie z życia, zdrowie subiektywne oraz status materialny rodziny są niezwykle ważnymi zmiennymi w badaniach dzieci i młodzieży szkolnej, zdecydowano się sprawdzić ich związek również z poczuciem sensu życia młodzieży w wieku 13-17 lat.
Celem pracy było zbadanie poziomu sensu i zadowolenia z życia oraz częstości odczuwania dolegliwości subiektywnych przez uczniów gimnazjum, a także ocena statusu ekonomicznego rodziny. Podjęto również analizę związku między poczuciem sensu życia a pozostałymi zmiennymi kontekstowymi.
Postawiono dwa pytania badawcze:
1. Czy wymienione powyżej zmienne są różnicowane przez płeć i wiek uczniów?
2. Czy zadowolenie z życia, dolegliwości somatyczne i status ekonomiczny rodziny są związane z poczuciem sensu życia?
Praca przedstawia wyniki analiz prowadzonych z wykorzystaniem danych uzyskanych z ogólnopolskiego badania ankietowego w szkołach w 2015 roku, w ramach projektu NCN pt.:
Badaniem objęto grupę 3695 uczniów klas I-III gimnazjum w wieku 13-17 lat (1754 chłopców i 1941 dziewcząt), w 70 szkołach z terenu całego kraju, po uprzednim uzyskaniu zgody dyrektora szkoły oraz uczniów i ich rodziców. Źródło danych stanowi anonimowa ankieta audytoryjna pt. „Zdrowie i szkoła”, wypełniana przez uczniów w tradycyjnej formie papierowej lub on line.
Podjęte w pracy analizy dotyczyły następujących zagadnień:
1.
W życiu: nie mam żadnych celów ani do niczego nie dążę (1) − mam bardzo wyraźne cele i dążenia (7);
Moje istnienie jest: zupełnie bezcelowe (1) – celowe i sensowne (7);
Każdy dzień: niesie ze sobą coś nowego (7) – jest zawsze taki sam (1);
W dążeniu do celów życiowych: nigdy nie miałem powodzenia (1) – udało mi się zaspokajać moje potrzeby (7);
Uważam, że moje szanse na znalezienie sensu życia, celu i roli w życiu: są bardzo duże (7) − są praktycznie żadne (1);
Doszedłem do wniosku, że: brak mi celu (1) − mam wyraźne cele dające pełne zadowolenie (7).
Dokładniejsze informacje dotyczące zastosowanej skali zostały przedstawione w odrębnym opracowaniu [24].
2.
Obok jest rysunek drabiny. Na górze drabiny jest liczba 10 – umownie oznaczająca życie, które wydaje Ci się najlepsze. Na dole drabiny jest liczba 0 – oznaczająca życie, które wydaje Ci się najgorsze. Pomyśl, jakie jest teraz Twoje życie i w którym miejscu drabiny Ty stanąłbyś. Wstaw X w jedną kratkę w drabinie cyfry, która znajduje się w tym miejscu.
Przyjęto podział dychotomiczny i założono że osoby, które wybrały poziom 0-5 punktów są niezadowolone ze swojego życia, natomiast te, które uzyskały 6-10 punktów to osoby zadowolone z życia.
3.
poprzedzone było instrukcją:
4.
W pierwszej części pracy przedstawiono wyniki analiz jednowymiarowych, dotyczące średniego poziomu sensu życia, poziomu zadowolenia z życia oraz częstości odczuwania dolegliwości subiektywnych. Dalsze analizy prowadzono na zmiennych skategoryzowanych. Do zbadania różnic w poziomie poczucia sensu życia u uczniów w zależności od ich poziomu zadowolenia z życia oraz częstości odczuwania dolegliwości subiektywnych i statusu ekonomicznego rodziny zastosowano jednoczynnikową analizę wariancji (ANOVA), test t-Studenta oraz tzw. test posthoc czyli test porównań wielokrotnych. Analizy te są stosowane gdy analiza wariancji informuje, że są istotne statystycznie różnice jednak nie wiadomo, które z porównywanych grup różnią się miedzy sobą W celu określenia prawdopodobieństwa wysokiego poziomu sensu życia w kontekście wybranych zmiennych, oszacowano wielowymiarowy model regresji logistycznej, dzieląc umownie zmienną dotyczącą poczucia sensu życia na 2 kategorie:
Tabela I prezentuje dane dotyczące średniego poziomu następujących zmiennych poczucia sensu życia, zadowolenia z życia oraz dolegliwości subiektywnych badanych uczniów.
Poczucie sensu życia oraz zadowolenie z życia i dolegliwości subiektywne (średnie i odchylenia standardowe).
Table I. Meaning in life, life satisfaction and subjective complaints (mean and SD).
Średnie (odchylenie standardowe) |
Ogółem |
---|---|
Poziom poczucia sensu życia (0-36p.) Level of meaning in life | 24,7 (7,4) |
Zadowolenie z życia (0-10p.) Satisfaction with life | 7,03 (2,35) |
Częstość odczuwania dolegliwości fizycznych (0-12p.) Subjective complaints | 4,03 (3,13) |
W toku analizy zebranego materiału stwierdzono, że chłopcy charakteryzowali się istotnie wyższym poziomem sensu życia niż dziewczęta (p<0,001). Ustalono również, że klasa gimnazjum istotnie różnicuje średni poziom sensu życia uczniów (p<0,014). Analizując powyższe zmienne po skategoryzowaniu, odnotowano różnice w poziomie zadowolenia z życia w zależności od płci i poziomu edukacji (klasy gimnazjum). Różnice te były istotne statystycznie tylko w zależności od płci, przy czym chłopcy istotnie częściej niż dziewczęta byli zadowoleni z życia (p<0,001). Częstość odczuwania przez młodzież dolegliwości subiektywnych była różnicowana istotnie statystycznie zarówno przez płeć, jak i klasę gimnazjum (p<0,001). Dziewczęta oraz uczniowie III klasy gimnazjum istotnie częściej niż chłopcy i uczniowie młodsi deklarowali nasilone odczuwanie dolegliwości subiektywnych (tab. II).
Średni poziom poczucia sensu życia oraz zadowolenie z życia i dolegliwości subiektywne wg płci i klasy.
Table II. Mean value of meaning in life, satisfaction with life and subjective complaints by gender and grade.
Poczucie sensu życia, zadowolenie z życia i dolegliwości subiektywne |
|||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Chłopcy |
Dziewczęta |
p | I klasa |
II klasa |
III klasa |
p | |
Średnia (odchylenie standardowe) |
25,1 (7,1) | 24,3 (7,5) | 25,2 (7,3) | 24,4 (7,4) | 24,4 (7,4) | ||
Tak |
78,9 | 73,1 | <0,001 | 77,1 | 75,8 | 74,7 | 0,388 |
Nie No | 21,1 | 26,9 | 22,9 | 24,2 | 25,3 | ||
Rzadko |
33,7 | 17,0 | 29,8 | 24,3 | 20,5 | <0,001 | |
Przeciętnie |
54,2 | 55,8 | 51,9 | 55,3 | 57,9 | ||
Często |
12,2 | 27,2 | 18,3 | 20,3 | 21,6 |
Analiza wariancji ANOVA oraz porównania wielokrotne wskazały na istotne statystycznie różnice w średnim poziomie sensu życia między uczniami w zależności od ich zadowolenia z życia i częstości odczuwania dolegliwości fizycznych oraz statusu ekonomicznego rodziny (ryc. 1). Uczniowie zadowoleni ze swojego życia (t=28,0; p<0,001), rzadko odczuwający dolegliwości fizyczne (F=124,8; p<0,001) oraz pochodzący z rodzin zamożnych (F=15,4; p<0,001), charakteryzowali się istotnie wyższym średnim poziomem sensu życia niż uczniowie, którzy byli niezadowoleni ze swojego życia, przeciętnie i często odczuwali dolegliwości oraz pochodzili z rodzin o najwyżej przeciętnym poziomie zamożności.
Do modelu regresji logistycznej włączono wszystkie analizowane zmienne, a także płeć i klasę gimnazjum. Kategoriami odniesienia były: brak zadowolenia z życia; często odczuwane dolegliwości fizyczne; rodzina biedna; III klasa gimnazjum i płeć − dziewczęta. Analizy wykazały, że zadowolenie z życia, odczuwanie dolegliwości fizycznych rzadko i z przeciętną częstotliwością oraz co najmniej przeciętny status ekonomiczny rodziny są związane z wysokim poziomem sensu życia (tab. III). Stwierdzono, że zadowolenie z życia blisko pięciokrotnie zwiększało prawdopodobieństwo wysokiego poziomu sensu życia [OR=4,70], w porównaniu z uczniami niezadowolonymi. Ponad dwukrotnie większe prawdopodobieństwo wysokiego poziomu sensu życia mieli uczniowie gimnazjum, którzy rzadko odczuwali fizyczne dolegliwości [OR=2,46], a 1,5-krotnie większe − uczniowie deklarujący występowanie dolegliwości z przeciętną częstotliwością [OR=1,51], w porównaniu z uczniami skarżącymi się na częste dolegliwości. Prawie 1,5-krotnie większe prawdopodobieństwo wysokiego poziomu sensu życia stwierdzono również wśród uczniów pochodzących z bogatych i przeciętnie zamożnych rodzin, w porównaniu z rodzinami biednymi.
Wyniki wielowymiarowej regresji logistycznej do oceny prawdopodobieństwa wysokiego poziomu sensu życia wśród uczniów gimnazjum.
Table III. The results of multivariate logistic regression to assess the likelihood of a high level of the meaning in life among lower secondary school students.
Zmienne |
Kategoria |
p | OR | 95% CI (OR) | |
---|---|---|---|---|---|
Zadowolenie z życia |
Tak |
Nie |
3,942-5,619 | ||
Dolegliwości fizyczne |
Rzadko odczuwane |
Często odczuwane |
<0,001 | 1,978-3,075 | |
Przeciętne odczuwane |
1,257-1,824 | ||||
Status ekonomiczny rodziny |
Raczej biedna |
Biedna |
0,053 | 1,26 | 0,997-1,595 |
Przeciętna |
1,131-1,747 | ||||
Bogata |
<0,001 | 1,275-2,092 | |||
Płeć |
Chłopcy |
Dziewczęta |
0,377 | 0,93 | 0,814-1,081 |
Klasa gimnazjum |
II |
I klasa |
0,285 | 1,09 | 0,925-1,303 |
III klasa |
0,429 | 0,93 | 0,790-1,105 |
W niniejszej analizie posłużono się wynikami badania ankietowego przeprowadzonego na próbie 3695 uczniów w wieku 13-17 lat (I-III klasy gimnazjum). W pracy postawiono dwa pytania badawcze. Odpowiadając na pierwsze z nich, dotyczące różnicowania analizowanych zmiennych przez płeć i wiek, wykazano, że chłopcy istotnie częściej niż dziewczęta wykazywali się wyższym poziomem poczucia sensu życia. Rathi i Rastogi (2007) uzyskali w swych analizach inne wyniki [29]. W przeprowadzonym przez nich badaniu wśród nastolatków ustalili, że dziewczęta wykazały wyższe poczucie sensu życia niż chłopcy. Różnice w uzyskanych wynikach wynikać mogą z faktu, że autorzy zastosowali inne narzędzie badawcze – 57 – itemowy, siedmioczynnikowy
Biorąc pod uwagę związek poczucia sensu życia z zadowoleniem z życia, dolegliwościami subiektywnymi oraz statusem ekonomicznym rodziny, warto uwzględnić ten sposób myślenia w dalszych badaniach i działaniach z zakresu polityki zdrowotnej i edukacyjnej. Przede wszystkim należałoby wykorzystać potencjalny ochronny wpływ poczucia sensu życia na zdrowie, w programach promocji zdrowia, które powinny zawierać większy ładunek treści dotyczących zdrowia psychicznego, odporności psychicznej czy radzenia sobie ze stresem. W niektórych prywatnych lub liczących małą liczbę uczniów szkołach publicznych w Polsce prowadzone są spotkania mentoringowe a także tutoriale mające na celu poprawę dbałości młodzieży o zdrowie. W większych placówkach oświatowych warto wdrożyć serie spotkań socjoterapeutycznych w kilkunastoosobowych grupach lub klasach mających na celu naukę korzystania ze wsparcia społecznego. W Polsce brakuje aktualnych badań dotyczących sensu życia młodzieży szkolnej, dlatego celowe byłoby przeprowadzenie kolejnych analiz z uwzględnieniem innych zmiennych, takich jak: przemoc rówieśnicza czy subiektywna witalność a także porównań poziomu poczucia sensu życia u nastolatków zdrowych oraz z chorobami przewlekłymi w powiązaniu z innymi zmiennymi kontekstowymi.
Niewątpliwymi ograniczeniami przeprowadzonego badania było użycie w nim skróconych skal lub pojedynczych pytań dotyczących analizowanych zagadnień. Jest to charakterystyczne ograniczenie dotyczące dużych badań populacyjnych, które prowadzone są na kilkutysięcznych próbach, za pomocą wielowątkowych ankiet. Analizy te mają na celu, przede wszystkim informować o obecności pewnych zależnościach i wyznaczać kierunki dalszych, pogłębionych eksploracji. Należy jednak uwzględnić fakt, że są to pytania walidowane w badaniach międzynarodowych, dlatego rzetelność uzyskanych przy ich zastosowaniu wyników jest bardzo wysoka.
W niniejszym badaniu zastosowano również skróconą, 6-itemową wersję kwestionariusza PIL, opracowaną przez J. Życińską i J. Januszka [23]. Zdecydowano się na wykorzystanie skróconej wersji narzędzia, z obawy, że dla młodszych uczniów pełna wersja mogłaby się okazać zbyt trudna w percepcji i przez to też zostać pominięta podczas wypełniania kwestionariuszy.
Pomimo tego, niniejsza praca jest jednym z nielicznych opracowań obejmujących poczucie sensu życia młodzieży szkolnej. Zarówno ta, jak i wcześniejsze analizy, dotyczące tej problematyki (Zawadzka i wsp., 2016) [24], stanowią równocześnie punkt wyjścia do prowadzenia dalszych, planowanych już analiz.
Według przeprowadzonych analiz, predyktorem wysokiego poziomu poczucia sensu życia wydaje się być zadowolenie z życia, dobre samopoczucie fizyczne oraz wyższa zamożność rodziny.
Skala PIL w wersji 6-punktowej jest godnym polecenia narzędziem w badaniach populacyjnych, przystępnym poznawczo również dla młodzieży szkolnej.
Ponieważ w literaturze polskiej brakuje analiz dotyczących poczucia sensu życia młodzieży szkolnej, warto kontynuować i pogłębiać badania, z uwzględnieniem zarówno skróconej, jak i pełnej wersji tego narzędzia.