Association of the meaning of life with satisfaction, the occurrence of subjective complaints and the family’s economic status in the population of lower secondary school students

W istniejącej literaturze można znaleźć różny sposób definiowania pojęcia sensu życia. Na przykład, Viktor Emil Frankl (1992) w książce „Człowiek w poszukiwaniu sensu”, stwierdza, iż nie należy poszukiwać jakiegoś abstrakcyjnego sensu życia, gdyż każdy człowiek ma swoją misję, którą powinien wypełnić i w której ma szansę odnaleźć sens swego istnienia. Powyższa koncepcja skłania ku myśleniu, iż człowiek w każdym momencie może czuć potrzebę podjęcia trudu, którym jest odnalezienie oraz wypełnienie swojego życia sensem. Poszukiwanie sensu życia można więc uznać za podstawową motywację w życiu człowieka [1]. Sens życia nie stanowi łatwej, swoistej potrzeby pośród wielu innych potrzeb. Rozumiany jest tutaj jako połączenie skutków dążeń oraz wartości, które reprezentuje człowiek. Można postawić tezę, iż człowiek pyta o sens, odnosząc się do wartości, którymi kieruje się w życiu [2].

Poczucie sensu życia to niezwykle istotny wskaźnik zdrowia psychicznego, którego deficyt może prowadzić do wielu zaburzeń oraz braku motywacji do podejmowania trudów dnia codziennego. W konsekwencji może spowodować dużą obojętność, prowadzącą do rezygnacji z życia, zarówno u osoby dorosłej, jak i młodzieży [3, 4]. Wielu autorów, zwłaszcza związanych z nurtem psychologii humanistycznej, sygnalizuje znaczenie poczucia sensu życia u nastolatków [5, 6].

W okresie dojrzewania i dorastania pojawia się wskazywanie sobie odległych celów i podejmowanie intensywnych działań zmierzających do ich realizacji. Różnią się one w zależności od warunków, w jakich młodzież żyje. Formowane są nowe rodzaje motywacji, zmianie ulegają treści i organizacja przeżyć uczuciowych. Występujące w tym czasie trudności dotyczą m.in. nadania sensu własnemu życiu.

Poszukiwanie własnej tożsamości związanej z poczuciem sensu życia składa się, według K. Obuchowskiego [7] z trzech faz:

Zadowolenie z życia, jako poznawczy komponent subiektywnego samopoczucia, zajmuje wiele uwagi naukowców w dziedzinie psychologii pozytywnej [8, 9, 10]. Niektórzy z nich podkreślają wpływające na zadowolenie z życia czynniki kontekstowe, takie jak: stosunki społeczne, dostępność zasobów materialnych i religijność [11]. Zadowolenie z życia jest określane jako subiektywna ocena poznawcza życia jednostki jako całości [12]. Zadowolenie z życia i szczęście są wskaźnikami subiektywnego samopoczucia, które jest jednym z głównych aspektów zdrowia psychicznego [13], ale także fizycznego. Ludzie zdrowi wydają się być bardziej usatysfakcjonowani i szczęśliwi niż ci, którzy cierpią na choroby fizyczne [14, 15].

Z pojęciem zdrowia subiektywnego, zaproponowanym przez C. Ry= [16], łączy się koncept dobrostanu (well-being), czyli dobrego samopoczucia, psychicznego i społecznego, które może być najlepiej określone przez daną osobę. Obszar zdrowia subiektywnego może zawierać szereg świadomych i nieświadomych elementów, np. poczucia „rezerwy” zdrowia czy poczucia niedoboru zdrowia lub dysfunkcji [17]. Znamiennym zaburzeniem stanu zdrowia w okresie dojrzewania są dolegliwości, których nie można wyjaśnić przyczynami organicznymi (*zycznymi). Obecnie określa się je jako dolegliwości subiektywne. W przypadku niektórych zaburzeń, składnik emocjonalny stanowi bezpośredni impuls powstawania problemu, w innych – jest jedynie elementem szeregu różnych uwarunkowań.

Nierówności społeczne w zdrowiu są podstawowym elementem społecznych badań epidemiologicznych, a status socjoekonomiczny (SES) jest ściśle związany ze zdrowiem [18]. Znaczenie statusu socjoekonomicznego zostało omówione w wielu pracach i znaleziono potwierdzenie w wynikach badań, że FAS wiąże się zarówno z pozycją społeczno-gospodarczą (SEP), jak też różnymi wskaźnikami zdrowia [19, 20, 21].

Biorąc pod uwagę, że zadowolenie z życia, zdrowie subiektywne oraz status materialny rodziny są niezwykle ważnymi zmiennymi w badaniach dzieci i młodzieży szkolnej, zdecydowano się sprawdzić ich związek również z poczuciem sensu życia młodzieży w wieku 13-17 lat.

Praca przedstawia wyniki analiz prowadzonych z wykorzystaniem danych uzyskanych z ogólnopolskiego badania ankietowego w szkołach w 2015 roku, w ramach projektu NCN pt.: „Środowisko fizyczne i społeczne oraz jakość funkcjonowania szkoły a zdrowie subiektywne i zachowania zdrowotne” (Nr 2013/09/B/HS6/03438). Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Instytucie Matki i Dziecka.

Badaniem objęto grupę 3695 uczniów klas I-III gimnazjum w wieku 13-17 lat (1754 chłopców i 1941 dziewcząt), w 70 szkołach z terenu całego kraju, po uprzednim uzyskaniu zgody dyrektora szkoły oraz uczniów i ich rodziców. Źródło danych stanowi anonimowa ankieta audytoryjna pt. „Zdrowie i szkoła”, wypełniana przez uczniów w tradycyjnej formie papierowej lub on line.

Podjęte w pracy analizy dotyczyły następujących zagadnień:

1. Poczucie sensu życia, badano przy użyciu Testu Sensu Życia – Purpose in Life Test (PIL) autorstwa J. C. Crumbaugha i L. T. Maholicka, w polskiej adaptacji Z. Płużek [22]. W badaniu zastosowano skróconą, jednoczynnikową wersję testu, której analiza psychometryczna została przeprowadzona przez polskich badaczy pod kierunkiem J. Życińskiej [23] Składa się ona z 6 stwierdzeń ocenianych od 0 do 7 punktów, które odnoszą się bezpośrednio do posiadania celu oraz odnajdywania sensu i roli w życiu. Opracowano indeks sumaryczny przyjmujący zakres od 0 do 36 punktów. Generalnie im wyższy wynik uzyskany na skali, tym wyższym poziomem poczucia sensu życia charakteryzowała się badana młodzież. Na zastosowaną w badaniu wersję skali składają się następujące stwierdzenia:

Dokładniejsze informacje dotyczące zastosowanej skali zostały przedstawione w odrębnym opracowaniu [24].

2. Zadowolenie z życia, badano z zastosowaniem skali wizualnej, będącej adaptacją tzw. skali Cantrila i stosowanej w badaniach HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) od 2002 roku [25]. Skala ta przyjmuje zakres od 0 do 10 punktów. Do skali dołączona jest instrukcja:

Obok jest rysunek drabiny. Na górze drabiny jest liczba 10 – umownie oznaczająca życie, które wydaje Ci się najlepsze. Na dole drabiny jest liczba 0 – oznaczająca życie, które wydaje Ci się najgorsze. Pomyśl, jakie jest teraz Twoje życie i w którym miejscu drabiny Ty stanąłbyś. Wstaw X w jedną kratkę w drabinie cyfry, która znajduje się w tym miejscu.

Przyjęto podział dychotomiczny i założono że osoby, które wybrały poziom 0-5 punktów są niezadowolone ze swojego życia, natomiast te, które uzyskały 6-10 punktów to osoby zadowolone z życia.

3. Dolegliwości subiektywne, badano za pomocą skróconej, jednoczynnikowej skali będącej częścią skali cząstkowej Problemy zdrowia fizycznego. Skala ta wraz z dwoma innymi skalami cząstkowymi (Problemy emocjonalne i Ograniczenia aktywności) pochodzi z kwestionariusza CHIP-AE (Child Health and Illness Profile: Adolescent Edition) [26]. Do zastosowanej w naszych badaniach skróconej skali należą 3 stwierdzenia dotyczące częstości odczuwania dolegliwości somatycznych, oceniane na skali 5-stopniowej: W ciągu ostatnich 4 tygodni, przez ile dni naprawdę źle się czułeś?; budziłeś się z uczuciem zmęczenia?; miałeś bóle głowy? Pytanie

poprzedzone było instrukcją: zaznacz znakiem X jedną kratkę w każdym wierszu, a każde stwierdzenie miało kategorie odpowiedzi: wcale; od 1 do 3 dni; od 4 do 6 dni; od 7 do 14 dni; od 15 do 28 dni. Dla potrzeb analiz kategoriom tym przyporządkowano odpowiednio od 0 do 4 punktów. Odpowiedzi zostały wykorzystane do opracowania indeksu sumarycznego przyjmującego zakres od 0 do 12 punktów. Im wyższy wynik uzyskany na skali, tym częściej badana młodzież odczuwała dolegliwości somatyczne w ciągu ostatnich 4 tygodni. Dokonano podziału na trzy kategorie w zależności od częstości odczuwania dolegliwości somatycznych: rzadko (0-1 punkt); przeciętnie (2-6 punktów); często (7-12 punktów).

4. Status materialny rodziny oceniano z zastosowaniem skali zasobów materialnych - FAS (Family Auence Scale). Stopniowo modyfikowana skala FAS wykorzystywana jest w badaniach HBSC jako wiarygodny miernik statusu społecznoekonomicznego rodziny [27, 28]. W obecnym badaniu posłużono się trzecią wersją tej skali (FAS III), na którą składa się sześć pytań, które dotyczą: posiadania własnego pokoju przez ucznia, liczby samochodów w rodzinie, liczby komputerów w rodzinie, wyjazdów z rodziną na wakacje lub ferie za granicę, a także liczby łazienek w domu i wyposażenia gospodarstwa domowego w zmywarkę do naczyń. Zastosowana rozszerzona wersja skali FAS przyjmuje zakres od 0 do 13 punktów. Wyniki skali zostały ujęte w 4 kategorie rodzin: biedne (0-4 punkty), raczej biedne (5-6 punktów), przeciętne (7-9 punktów) i zamożne (10-13 punktów). Kategoryzacji dokonano zgodnie z krajowymi wytycznymi, uwzględniającymi duży odsetek rodzin z wynikiem w skali FAS poniżej 7 punktów [28].

Tabela I prezentuje dane dotyczące średniego poziomu następujących zmiennych poczucia sensu życia, zadowolenia z życia oraz dolegliwości subiektywnych badanych uczniów.

W toku analizy zebranego materiału stwierdzono, że chłopcy charakteryzowali się istotnie wyższym poziomem sensu życia niż dziewczęta (p<0,001). Ustalono również, że klasa gimnazjum istotnie różnicuje średni poziom sensu życia uczniów (p<0,014). Analizując powyższe zmienne po skategoryzowaniu, odnotowano różnice w poziomie zadowolenia z życia w zależności od płci i poziomu edukacji (klasy gimnazjum). Różnice te były istotne statystycznie tylko w zależności od płci, przy czym chłopcy istotnie częściej niż dziewczęta byli zadowoleni z życia (p<0,001). Częstość odczuwania przez młodzież dolegliwości subiektywnych była różnicowana istotnie statystycznie zarówno przez płeć, jak i klasę gimnazjum (p<0,001). Dziewczęta oraz uczniowie III klasy gimnazjum istotnie częściej niż chłopcy i uczniowie młodsi deklarowali nasilone odczuwanie dolegliwości subiektywnych (tab. II).

Analiza wariancji ANOVA oraz porównania wielokrotne wskazały na istotne statystycznie różnice w średnim poziomie sensu życia między uczniami w zależności od ich zadowolenia z życia i częstości odczuwania dolegliwości fizycznych oraz statusu ekonomicznego rodziny (ryc. 1). Uczniowie zadowoleni ze swojego życia (t=28,0; p<0,001), rzadko odczuwający dolegliwości fizyczne (F=124,8; p<0,001) oraz pochodzący z rodzin zamożnych (F=15,4; p<0,001), charakteryzowali się istotnie wyższym średnim poziomem sensu życia niż uczniowie, którzy byli niezadowoleni ze swojego życia, przeciętnie i często odczuwali dolegliwości oraz pochodzili z rodzin o najwyżej przeciętnym poziomie zamożności.

Ryc. 1